مجازات حبس از دیر باز در جوامع بشری وجود داشته است. بنابر نظریه‌ی اصلاح و درمان، زندان «درمانگاه مجرمان» محسوب می‌گردد. امروزه با توجه به شکست نظریه‌ی اصلاح و درمان استفاده از حبس برای کنترل و طرد مجرمان پرخطر رواج یافته است. کارکرد زندان هرچه که باشد حقوق انسانی زندانیان باید رعایت شود. یکی از مهم‌ترین حقوق آن‌ها حقوق مربوط به سلامت و بهداشت روانی ـ جسمی آنان می‌باشد. ارائه‌ی خدمات بهداشتی درباره‌ی افراد زندانی از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که زندان به علت شرایط نامساعد مانند تراکم جمعیت، خشونت، کمبود نور و هوای تازه، فقر غذایی و اعمال پرخطر مانند استعمال مواد مخدر، خال‌کوبی و روابط جنسی ناسالم محیط مناسبی برای شیوع بیماری‌های واگیردار و عفونی می‌باشد. بخش بزرگی از زندانیان را معتادان به مواد مخدر تشکیل می‌دهند. درباره‌ی مجرم یا بیمار بودن فرد معتاد اختلاف نظر وجود دارد. مطابق قوانین داخلی مانند «اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر» و «اصلاحیه‌ی قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر» معتاد مادامی که برای درمان و ترک مواد اقدام نکند مجرم است. اگر هدف اصلی زندان اصلاح و درمان باشد باید لوازم و مقتضیات آن نیز فراهم شود. در غیر این صورت زندان آثار مخربی بر سلامت جسمی و روانی زندانیان خواهد داشت. در میان زندانیان، افراد معتاد با توجه به آسیب‌پذیری بیشتر روانی و جسمی نیازمند توجه و مراقبت‌های ویژه‌ای هستند. به نظر می‌رسد زندان با توجه به وضعیت ویژه‌ی معتادان، محیط چندان مناسبی برای نگهداری و درمان آنان نباشد اما واقعیت این است که بسیاری از آن‌ها در حبس به سر می‌برند و از سوی دیگر بنابر گزارش‌های خود زندانیان و سازمان زندان‌ها توزیع و مصرف انواع مواد مخدر در زندان‌ها امری شایع است. مقاله‌ی حاضر درصدد بررسی و تبیین حقوق روانی ـ بهداشتی و آموزش پزشکی زندانیان با عنایت ویژه به معتادان محبوس و با مبنا قرار دادن آیین‌نامه‌ی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور و اسناد بین‌المللی مانند «حداقل مقررات معیار برای رفتار با زندانیان» است. نگارندگان سعی دارند راهکارهای حقوقی ـ پزشکی برای ارتقای سلامت و درمان زندانیان به صورت عام و معتادان محبوس به‌طور خاص ارائه دهند. اقداماتی چون طبقه‌بندی زندانیان و نگهداری و معالجه‌ی زندانیان مبتلا به بیماری‌های روانی و واگیردار و پرخطر به صورت اختصاصی، فراهم کردن هوا و نور بیشتر، برگزاری آموزش‌های ضمن خدمت برای کادر پزشکی زندان و زندانیان، فعال نمودن واحدهای مددکاری، روان‌شناسی و روان‌پزشکی برای آسیب‌پذیران روانی خصوصاً معتادان به مواد روان‌گردان و شیشه، متادون درمانی و درمان‌های دارویی و در اختیار قرار دادن سرنگ به معتادان تزریقی را می‌توان نام برد.